۱۳۸۷ خرداد ۷, سه‌شنبه

قطع کتاب یا اندازه کتاب


شما هم مثل من حتماً در هنگام معرفی کتابها به کلمه قطع کتاب برخورد کرده اید. قطع کتاب در واقع نشان دهنده اندازه های آن و تا حدودی طریق صحافی کتاب می باشد. مدتها بود که در مورد اندازه و قطع کتاب و اسامی آنها کنجکاو بودم. اما هیچ مرجع مناسبی در این مورد پیدا نکرده بود، تا اینکه به طور اتفاقی در سایت تبیان مطالب زیر را پیدا کردم. برای استفاده شما دوستان آنها را در اینجا قرار می دهم.
*****
قطع (كتاب). به اندازه طول و عرض كتاب و هر نوع نشریه، قطع گفته می‌شود. هدف از آن رواج اندازه‌های مختلف برای كتاب، به‌منظور استفاده آسان‌تر یا متناسب با نوع كاربرد كتاب است.
در سال‌های آغازین پیدایش چاپ، قطع رایج كتاب‌های چاپی همانند نسخه‌های خطی بود. ولی، به‌تدریج، چاپ‌كنندگان كتاب دریافتند كه استفاده از اندازه‌های مختلف در بهبود كار مؤثر خواهد بود. آلدوس مانوتیوس (1449-1515)، چاپگر ساكن ونیز، نخستین كسی بود كه به نقش و اهمیت قطع كتاب در میزان استفاده از آن پی برد. اندازه ابداعی او برای كتاب، هم حمل و نقل آن را آسان می‌ساخت و هم هزینه‌های چاپ را كاهش می‌داد. قطع مورد استفاده او، قطع وزیری بود كه جانشین قطع سلطانی شد

امروزه، قطع كتاب نشان‌دهنده تعداد دفعات تاشدن كاغذ در چاپخانه نیز هست كه منجر به تشكیل ورق‌های كتاب می‌شود .به‌طور مثال كاغذ دوورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهارورقی با هشت صفحه در قطع وزیری، و هشت‌ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی برابر است .

در حال حاضر، رایج‌ترین قطع برای كتاب، در همه جا، قطع وزیری است كه ابعاد آن از 13×20 تا 20×26 سانتی‌متر متغیر است. قطع رقعی با ابعاد 15×22 و قطع جیبی با ابعاد 11×5/16 سانتیمتر از دیگر قطع‌های رایج محسوب می‌شود. معمولا در چاپ كتاب‌های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای كتاب‌های كودكان از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذكر شده برای هر قطع تقریبی است و در برخی منابع اندازه‌های متفاوتی ارائه شده است.

اندازه طول در اندازه عرض اوراق نسخه است. اندازه قطع كتاب در تمدن اسلامی بسیار متنوع بوده است ولی مهمترین و معمولترین اندازه‌های قطع كتاب‌ها عبارتند از:

قطع سلطانی(تیموری):
اندازه‌ای از قطع كتاب است كه در اواخر عصر مغولان و اوایل عهد تیموریان برای كتاب‌های خطی در ایران رواج یافت که به این جهت آن را قطع تیموری نیز می‌گویند. طول و عرض تقریبی آن 40×30 سانتی‌متر است.

قطع رحلی:
این قطع را به این جهت رحلی می‌گویند كه هنگام خواندن كتاب قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایة چوبی – یعنی رحل – قرار می‌داده‌اند. قطع مزبور دارای اندازه‌های تقریبی زیر است:
* رحلی كوچك: طول 42، عرض 27 سانتی‌متر.
* رحلی متوسط: طول 50، عرض 30 سانتی‌متر.
* رحلی بزرگ: طول 60، عرض 30 سانتی‌متر. عموماً نسخه‌های كتاب‌هایی چون قرآن مجید، مثنوی مولوی، شاهنامه فردوسی كه در مجالس و محافل قرائت و خوانده می‌شده ، با این قطع بوده است.

قطع رقعی:
اندازه قطعی است به طول و عرض تقریبی 19×10 سانتی‌متر.

قطع وزیری:
این قطع در گذشته دارای سه اندازه كوچك (به طول و عرض تقریبی 21×15)، (متوسط 24×16) و (بزرگ 30×20) بوده است.

قطع خشتی:
از كهن‌ترین قطع‌های نسخه‌های خطی است به طول و عرض همسان و برابر.

قطع بیاضی:
نسخه‌ایی است كه از جانب طول آن باز و بست می‌شده و شیرازه‌بندی آن از طرف عرض اوراق بوده که در میان نسخه‌نویسان و كتاب‌سازان به بیاض شهرت داشته است، قطع بیاضی منسوب است و مخصوص به بیاض‌ها كه بیشتر كتب ادعیه، زیارات و مجموعه‌های ادبی (كه به غرض اشخاص فراهم می‌آمده) به هیأت مذكور صحافی و جلد می‌شده است.

قطع بغلی:
این قطع كه معادل قطع جیبی بزرگ در روزگار ماست. دارای طول و عرض تقریبی 7×5 سانتی‌متر بوده است.

قطع جانمازی:
با اندازه تقریبی طول 12 و عرض7.

قطع حمایلی:
قطعی بوده است به طول و عرض 12×6 سانتی‌متر. وجه تسمیة این قطع به حمایلی، این است كه نسخه‌هایی را كه در قطع مزبور بوده است به صورت حمایل روی لباس زیرین می‌آویخته‌اند.
*****

لينکهای زیر نيز در مورد همين مطلب می باشد.

قطع کتاب - وبلاگ فنجون
آموزش نسخه شناسی و فهرست نگاری نسخه های خطی - فرهنگ پژوهان

شاد و کتابخوان باشید

1 نظرات:

h گفت...

سلام!واقعا مطلب خوبی بود ! بعد از 2 ساعت گشتن بالاخره یک مطلب خوب پیدا کردم!